Sáng kiến kinh nghiệm Kĩ năng nhận dạng và giải quyết vấn đề đối với bài thi học sinh giỏi quốc gia môn Địa lí

Loại câu hỏi giải thích có cách giải theo mẫu cố định về các nhân tố ảnh hưởng. Cách giải loại câu hỏi này chỉ cần dựa vào kiến thức đã có về các nhân tố ảnh hưởng. Về lí thuyết đây là kiến thức cơ bản đã được học trong sách giáo khoa. Trên cái nền chung về các nhân tố ảnh hưởng nếu nhân tố nào giữ vai trò quyết định thì trả lời đầu tiên rồi đến các nhân tố khác, nhân tố nào không liên quan thì không trình bày.

Ví dụ: đề thi năm 2011 “Giải thích tại sao các hoang mạc và bán hoang mạc thường phân bố từ khu vực 200 đến 400 vĩ Bắc và Nam”. Giải thích dựa vào các nhân tố ảnh hưởng đến lượng mưa (nguyên nhân hình thành hoang mạc do ít mưa): có 5 nhân tố ảnh hưởng đến lượng mưa là khí áp, frong, gió, dòng biển, địa hình. Trong trường hợp này chỉ có 2 nhân tố ảnh hưởng là khí áp và gió (khí áp cao, dòng biển lạnh) không trình bày các nhân tố còn lại.

Loại câu hỏi theo mẫu khái niệm: cần dựa vào các khái niệm cụ thể để giải thích. Ví dụ đề thi năm 2010: “Theo khái niệm về các hình thức tổ chức sản xuất công nghiệp, có thể coi tỉnh Quảng Ninh là trung tâm công nghiệp than được không”. Chúng ta giải dựa trên khái niệm thế nào là trung tâm công nghiệp - là một khu vực tập trung công nghiệp gắn liền với một đô thị vừa hoặc lớn, trong khi đó tỉnh Quảng Ninh là một đơn vị hành chính không phải là đô thị vừa hoặc lớn, hoạt động khai thác than trải rộng trên địa bàn của tỉnh nên không thể gọi là trung tâm công nghiệp than được.

Loại câu hỏi có cách giải không theo mẫu cố định: Tùy theo yêu cầu của câu hỏi phải đưa ra cách giải thích hợp. Quy trình giải loại câu hỏi này bao gồm 3 bước: 1/ Đọc kĩ câu hỏi để xem câu hỏi yêu cầu phải giải thích cái gì, 2/ Tái hiện kiến thức có liên quan đến câu hỏi, sắp xếp tìm mối liên hệ giữa chúng với nhau, 3/ Đưa ra các lí do để giải thích theo yêu cầu của câu hỏi. Ví dụ đề thi năm 2008: “Tại sao trong việc khai thác nông nghiệp theo chiều sâu ở Đông Nam Bộ, vấn đề thuỷ lợi có ý nghĩa hàng đầu?”. Kiến thức liên quan đến câu hỏi bào gồm khó khăn chính trong phát triển nông nghiệp theo chiều sâu (thiếu nước), ý nghĩa của thuỷ lợi trong vấn đề giải quyết khó khăn đó. Tổng hợp lại chúng ta sẽ đưa ra hai lí do: thứ nhất Đông Nam Bộ có một mùa khô sâu sắc và kéo dài, nhiều vùng sản xuất nông nghiệp thiếu nước nghiêm trọng. Thứ hai, việc giải quyết nước tưới cho vùng khô hạn trong mùa khô và tiêu nước cho các vùng thấp làm cho diện tích đất trồng trọt tăng lên, hệ số sử dụng đất trồng cây hàng năm cũng tăng, làm tăng khả năng bảo đảm lương thực thực phẩm của vùng.